რატომ მიდის ჭოროხი სევდიანად
“პარხლისა და ოთხთა ტაძრებს ქართულ სოფლებთან ერთად დაძირვა ემუქრება”
“დაკარგული საქართველოს ძიებას ვაგრძელებთ. ახლა ტაოში მივემგზავრებით”, მაცნობეს მორიგი ტელეექსპედიციის მარშრუტი ტელეჟურნალისტმა და ისტორიკოსმა გიორგი კალანდიამ და ისტორიკოსმა ბუბა კუდავამ. მოგვიანებით კი ოპერატორ ბესო გაფრინდაშვილის ტაოში გადაღებული მასალის ხილვით აღფრთოვანებული ვცდილობდი, ნანახი ცხადად წარმომედგინა და მეგრძნო ის, რაც აქეთა საქართველოდან ჩასულებმა ძველისძველ ტაოელთა შთამომავლებთან ურთიერთობისას და უნიკალური ქართული ძეგლების მოვლისას განიცადეს.
“მას შემდეგ, რაც პირველად ვიხილეთ ბანას ნანგრევებად ქცეული, მაგრამ მაინც დიდებული ტაძარი, ჩვენც იმავეს განვიცდით. ტაოდან თითქოს უსუსურობისა და დანაშაულის გრძნობა გამოგვყვა იმის გამო, რომ ვერაფრით ვშველით წაშლის პირას მყოფ ჩვენს უძველეს ისტორიას. იმასღა ვახერხებთ, რომ ფირზე ავსახოთ ის, რაც 10-15 წლის შემდეგ აღარ იქნება, რასაც ან დრო-ჟამი გაავერანებს, ან ჭოროხის წყალსაცავში დაგუბებული წყალი და აღარ იარსებებს ის, რითაც ნებისმიერი ერი იამაყებდა” - გიორგი კალანდიას ამ სიტყვებმა კიდევ უფრო გამიმძაფრა სევდა, რომელსაც თქვენც იგრძნობთ სტატიის წაკითხვისას და ტაოში მოგზაურობის შესახებ გადაღებული ფილმის ნახვის შემდეგ. რა შემოუთვალეს “ჭოროხის შვილებმა” (ასე უწოდებენ ტაოელები თავიანთ თავს) ქართველებს და საქართველოს პრეზიდენტს, ვის მზეს ფიცულობენ, როგორ იბრალებენ ქართული ტაძრების “ავტორობას” სომხები თურქეთშიც - ამ და სხვა საინტერესო საკითხებზე ექსკლუზიურად “კვირის პალიტრას” გიორგი კალანდია და ბუბა კუდავა ესაუბრებიან:
გიორგი კალანდია: - “ბებერი ტაო...” - ანა კალანდაძის ეს სიტყვები აღმომხდა, როცა დაღარული და დანაოჭებული, მაგრამ საოცრად მედიდური კლდეები დავინახე. ბანას ტაძარს საღამო ხანს მივადექით. ამ ტაძარში დაიწერა ჯვარი ბაგრატ მეოთხემ დედოფალ ელენეზე, სადღაც აქ არიან დაკრძალული ვახტანგ მეოთხე და მისი მეუღლე, ფანასკერტელის ასული.
მოგვიანებით ერთი საოცრების მოწმენი აღმოვჩნდით - ოშკის ტაძრის ერთ-ერთ კედელზე გამოსახულია ბანას ტაძრის მაკეტი, რომელიც ზუსტად ისევეა დაზიანებული, როგორც თვითონ ტაძარი. ამიტომ გადავწყვიტეთ ჩვენს ფილმში კომპიუტერული ტექნოლოგიით რეკონსტრუირებული მისი გამოსახულება გვეჩვენებინა.
- ამას წინათ ერთმა გერმანელმა ტურისტმა მითხრა, ქართული ტაძრები ტაოში უკიდურესად მძიმე მდგომარეობაშია. განსაკუთრებით კი ოშკია დანგრეულიო.
- დიახ, ასეა. ტაძარი დანგრევის პირასაა. ისეთი შეგრძნება გიჩნდება, ჯვარშემოძარცული გუმბათი თითქოს უფალს უჭირავს. ტაძარში შიგნითაც და გარეთაც ტყე ხარობს. კედლებთან ახლოს ხშირად ცეცხლს ანთებენ. ფრესკები კვამლმა გაანადგურა, უნიკალური ქვის ჩუქურთმები და ორნამენტები ზიანდება. დასანანია, რომ თურქეთის ხელისუფლება ქართული კულტურის ძეგლებს ყურადღებას არ აქცევს. მართალია, ეს ტაძრები ჩვენი ისტორიული საკუთრებაა, მაგრამ დღეს ხომ მათ ეკუთვნით მატერიალურად და ამით დიდი სარგებელიც შეუძლიათ ნახონ. თურქი გამცილებელი გვიამბობდა, ბოლო დროს ქართულ ტაძრებს განსაკუთრებით მეტი დამთვალიერებელი ეტანებაო.
თურქებს, რომლებიც იშხნის ტაძართან სახლობენ, ეტყობა, გაცნობიერებული აქვთ, ამ შესანიშნავი ძეგლის ისტორიული და არქიტექტურული ღირებულება. ჩვენდა გასახარად, ტაძარი კარგად მოვლილი დაგვხვდა. თითქმის მუზეუმის სტატუსი აქვს - რომ დაგვეთვალიერებინა, ფული გადავიხადეთ. თურქეთის კულტურის სამინისტროსთვის წერილობითი თხოვნითაც მიუმართავს მოსახლეობას, იშხნის ტაძარი აღადგინეთო. ვფიქრობ, ქართულმა მხარემაც მეტი ყურადღება უნდა მიაქციოს დაკარგულ ტაძრებს. მაშინ თურქეთის ხელისუფლებაც სხვანაირ დამოკიდებულებას გამოიჩენდა. ახლახან, საქართველოში ყოფნისას, სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარესთან, ნინო ბურჯანაძესთან შეხვედრისას მოითხოვა 6 სომხური ტაძრის გადაცემა. ისტორიული ძეგლების მოვლა-პატრონობის საკითხი სწორედ უმაღლეს ხელისუფალთა მოთხოვნებისა და შეთანხმებების საფუძველზე უნდა გადაწყდეს. თურქები ხშირად გვეკითხებოდნენ, გაგვაგებინეთ, ეს ტაძრები თქვენია თუ სომხებისაო. ოშკთან მიმავალ გზაზე დგას პატარა აბრა წარწერით: “ოშკვანაქ”. “ვანაქ” სომხურად ტაძარს ნიშნავს. ე. ი. ოშკი სომხების გამოდის(!). თურმე სომხები ჩვენს ტაძრებში ლოცულობენ და ამაყად უჩვენებენ ყველას ქართულ წარწერებს, ეს სომხური წარწერებიაო. იშხანში ავსტრალიელ მეცნიერებს წავაწყდით. ტაძარს და ქართულ წარწერებს როგორც სომხურს, ისე იკვლევდნენ. აღტაცებული გაიძახოდნენ, ბრწყინვალე სომხური ტაძარიაო. ბუბა კუდავამ კი აუხსნა კომპეტენტურად თურქებს საქმის ვითარებაც და ისტორიაც, მაგრამ ფაქტია, სომხებიც ასევე “კომპეტენტურად” მუშაობენ.
ბუბა კუდავა: - სომხები ცდილობენ, დასავლელ ტურისტებს ყალბი ინფორმაციები მიაწოდონ. ქართული ტაძრების დათვალიერების გარდა, ჩვენი ექსპედიცია იმითაც იყო მნიშვნელოვანი, რომ ტაოელების ახლა უკვე მცირერიცხოვან შთამომავლებს შევხვდით. ტაო უზარმაზარი პროვინციაა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში. სამწუხაროდ, მხოლოდ სამი ქართული სოფელია დარჩენილი პარხლის ხეობაში, რომელიც თავისი გეოგრაფიული მდებარეობით დანარჩენი ტაოსაგან გამოირჩევა. აქ გაცილებით ნაყოფიერი მიწაა. ეს კი ტრადიციული ქართული მეურნეობის შენარჩუნებისა და განვითარების საშუალებას იძლევა.
ბევრ ტაოელს მხოლოდ ის ახსოვს, რომ ოდესღაც გურჯი იყო, თორემ აღარც ენა იციან და აღარც ქართულ ადათ-წესს იცავენ. მხოლოდ ხუვეკში, ქობათსა და ბალხში აქვთ შენარჩუნებული ქართველობა. აქამდე ტაოში ექსპედიციები, ძირითადად, ხუროთმოძღვრული ძეგლების დათვალიერებითა და შესწავლით შემოიფარგლებოდა. ქართველთა ისტორიულ დასახლებებს, მათ ყოფა-ცხოვრებას, მეტყველებას და ა.შ., ნაკლები ყურადღება ექცეოდა. ეს კი საშური საქმეა. როგორც ძეგლი ნადგურდება თანდათან, ასევეა ენაც, მეტყველებაც, ფოლკლორიც. მათაც მოვლა სჭირდება. უმცროსი თაობა უკვე ვეღარ ლაპარაკობს ქართულად. ტელევიზია პირდაპირ ანადგურებს ამ პატარა სოფლების მკვიდრთა ეთნიკურ იდენტურობას. წინათ იკრიბებოდნენ და წინაპრებისაგან გადმოცემულს მომავალ თაობებს გადასცემდნენ. ახლა ტელევიზორებთან სხედან, წარსულთან კავშირს კარგავენ და მომავალიც გაურკვეველი აქვთ. ამ სოფლებში საქართველოდან მხოლოდ თითო-ოროლა ქართველია ნამყოფი ოდესღაც. აქ ისტორიული ძეგლები არ დგას და ამიტომ არავინ მიდიოდა. ამიტომ იქ ბევრისთვის საქართველო რუსეთია, წარმოდგენაც არ აქვთ, რომ მათი ისტორიული სამშობლო ცალკე სახელმწიფოა...
ტაოელები ლაპარაკობენ ტაოურ დიალექტზე (მასზე მხოლოდ სამი სოფლის მოსახლეობა ლაპარაკობს). მის შესანარჩუნებლად, ალბათ, არაერთი ექსპედიცია იქნება საჭირო. ამას კი შესაბამისი დაფინანსება უნდა, რისი საშუალებაც, სამწუხაროდ, საქართველოს ჯერ არ აქვს. ჩვენი ექსპედიციაც ვერ ჩატარდებოდა, რომ არა საქართველოს რკინიგზის ხელმძღვანელის დახმარება...
გიორგი კალანდია: - ერთმა ტაოელმა საქართველოს პრეზიდენტთან დაგვაბარა, ამ საქმეს ხელი მოჰკიდე, აქ, ჩვენთან, მექთები (სკოლები) აგვიშენე და ქართული წერა-კითხვა გვასწავლე, ჩვენ ეს ძალიან გვინდაო. გვითხრეს, იქნებ თამარ მეფის სურათი გამოგვიგზავნოთ, კედელზე რომ გავაკრათო. ღია ბარათი ჰქონიათ თამარის გამოსახულებით, დაჰკარგვიათ და დარდობდნენ. ქართველებს შემოუთვალეს, არ დაგავიწყდეთ, ერთი ჭოროხის შვილები ვართო. მას შემდეგ, როცა კაშხლის მშენებლობა დაიწყო, თურმე ტაოელები ამბობენ, ჭოროხი იქითა ქართველებთან სევდიანად მიდისო.
- ქართული ადათ-წესებიდან და ყოფიდან რა აქვთ შემორჩენილი?
- ვაზს უვლიან, თუმცა ღვინოს არ სვამენ. ქართული სუფრა იშლება - თამარ მეფის სადიდებლებს მღერიან. ზოგს არც ქართველობა ახსოვს, არც ენა და არც ისტორია, მაგრამ თამარი ახსოვს. ზღაპრებს და ლეგენდებს ისე ჰყვებიან დიდ დედოფალზე, თითქოს გუშინ ენახოთ პარხლის ხეობაში. თამარის სახელობის არხიც აქვთ. “თამარის რუს” ეძახიან მას, მთის ფერდობზე შეფენილი ერთადერთი სოფლისთვის გაუკეთებიათ დიდი მეფის ბრძანებით. არხი დღესაც მუშაობს. საინტერესო ირიგაციული ნაგებობაა...
ერთ ლამაზ ლეგენდას ჰყვებიან: თამარს იშხანში ტაძრის აშენება გადაუწყვეტია, მამისთვის ფული გამოურთმევია, მაგრამ ტაძრის მშენებლობისთვის არ კმაროდა და ამიტომ ოქროსთმიან თამარს სამკაულები და გვირგვინი გაუყიდია. მაინც დაჰკლებია ფული და ტაძრის დასასრულებლად ოქროს თმა შეუკვეცია და ისიც გაუყიდია. ასე აუშენებია იშხანი.
ბუბა კუდავა: - ჩვენი ექსპედიციის წარმატებად ვთვლი პარხლის ხეობაში ოთხთა ეკლესიასთან მდებარე კავკასიძეების ციხის ნახვასაც. ექვთიმე თაყაიშვილის ექსპედიციის წევრის, გიორგი ჟდანევიჩის შემდეგ აქ ფეხი აღარავის დაუდგამს. სწორედ მას აქვს ჩანაწერები აქ არსებული თექალის ტაძრის შესახებ.
იქ ასასვლელი ბილიკი სამანქანო გზის გაყვანის შემდეგ დაინგრა, ამიტომ ალპინისტების დაქირავება მოგვიხდა. საბედნიეროდ, წარწერები და ფრესკები ჯერაც შენარჩუნებულია და ფირზე აღვბეჭდეთ. აღმოვაჩინეთ ნაკაწრი წარწერები, რომლებიც ჟდანევიჩს არ აქვს ნახსენები. ამ ძეგლის ფირზე გადატანა მნიშვნელოვანია იმიტომაც, რომ შესაძლოა კაშხლის აგების შემდეგ ის წყალში მოექცეს.
გიორგი კალანდია: - სამწუხაროდ, უძველესი კულტურული ძეგლებისა და ტაოელების მხოლოდ ვიდეოფირებზე აღბეჭდვა ვერაფერი ნუგეშია. ჭოროხის აუზში მდებარე ქართული სოფლებისა და კულტურული ძეგლების მომავალი გაურკვეველია. ალბათ, არცთუ უსაფუძვლოა არა მარტო ქართველების, არამედ თურქების შიშიც, რომ პარხლისა და ოთხთა ტაძრებს ქართულ სოფლებთან ერთად დაძირვა ემუქრება. თუ ასე მოხდა, ტაოელებს თურქეთის შუაგულში გადასახლება მოუწევთ, რაც მათ ეთნიკურ გადაშენებას ნიშნავს. ტაოელების საბოლოოდ გათურქება კიდევ ერთი ქართული ტრაგედია იქნება.
No comments:
Post a Comment